Don-Volga nehirlerinin bir kanal vasıtasıyla birleştirilerek Osmanlı Türkiye'sinin Türkistan ile irtibata geçmesi fikri bize okullarda öğretildiği gibi Sokollu Mehmed Paşa'ya değil bizzat Kanuni Sultan Süleyman Han'a ait bir projedir. Hatta birazdan bahsedeceğimiz gibi daha sonraları projeyi hayata geçiren Sokollu Mehmed Paşa bu hususta oldukça gevşek davranmış ancak bu projeyi babasının vasiyeti olarak görerek hareket eden II.Selim Han'ın ısrarlarıyla bir yere kadar yol alınabilmiştir. 1556 senesinde ilk Rus Çarı Korkunç (veya Müthiş) İvan yönetiminde ki Ruslar Hazar Denizi kuzeyinde bulunan Astırhan Türk Devletine son verdi. Bu hezimet üzerine Orta Asya ile bağlarını tamamen yitirdiği fikrine kapılan Sultan Süleyman Han, öncelikle Astırhan şehrini kurtarmak daha sonra da Don ve Volga gibi belli bir noktada yaklaşık 50 km. kadar yaklaşan iki nehri birleştirerek Osmanlı Donanmasını Hazar Denizine çıkarma ve böylelikle öncelikli olarak Türkistan'la irtibat kurmak daha sonra İran'ı deniz yoluyla kuzeyden tehdit etmek gibi gayet müsbet bir dünya siyaseti güdüyordu.Ancak I.Süleyman Han'ın ömrü bu projeryi hayata geçirmeye yetmedi. Projeden ve başarısızlığa uğramasından bahsetmeden önce biraz projenin ayrıntılarından bahsetmek istiyorum. Daha önce bahsettiğim gibi iki nehir belirli bir noktada dirsek yapıp 50 km. kadar birbirlerine yaklaşıyordu. Kanal tamamlanırsa yaklaşık 950 km.lik Azak-Astırhan nehir yolu açılmış olacaktı. Azak şehri, günümüz Rostov şehrinin banliyösü olan Don nehrinin Karadeniz'e döküldüğü noktada bulunan bir yerleşim yeridir. Astırhan şehri ise Hazar nehrini kuzeyinde, Volga nehrinin denize (göle) döküldüğü delta üzerinde bulunan, Altınorda devleti dağıldıktan sonra Hanlık olarak bir asır kadar Kuzey Kafkasya'da hüküm sürmüş olan Türk-Astırhan Hanlığına başkenlik yapmış olan bir şehirdi.Volga (İtil veya İdil) nehrinin Don nehrine yaklaştığı dirseğe en yakın yerleşim yeri olarak eski adları Çarlık Rusyası zamanında "Çaritsin", SSCB döneminde ise "Stalingard" olan günümüz Volgagrad şehri bulunmaktadır. Türklerin kanalı kazmaya başlama noktası bu şehrin yakınlarıydı. Rusların 1952 senesinde bu kanalı ancak tamamlayabildikleri göz önünde bulundurulursa bu projenin önemini kavrayabiliriz. Kanalın açılması Rusların menfaatlerine oldukça tersti. Kanalın tamamlanması demek Rusların Hazarya, Kafkasya, İran ve Türrkistan ile irtibatının kopması anlamını taşıyor, henüz yeni filizlenmekte olan Rus yayılmacılık siyasetini sekteye uğratıyordu. Dolayısıyla Osmanlı Devleti lehine siyasi ve ekonomik yönden oldukça büyük menfaatler temin edilebilecekti. sadrazam Sokollu Mehmed Paşa kanalın açılması işini bu işe yatkın olmayan Şıkk-ı Sani Defterdarı (Maliye Müşteşarıyla denk bir makam) Çerkez Kasım Bey'e verdi. Kasım Bey asker birisi değildi. Üstüne üstlük kendisinden makam ve mevkii itibariyle bu işi yapabilecek başka birileri dururken bu meseleyi halletmesi kendisinden beklendi. Öncelikle kendisine beylerbeyi rütbesi verilerek Kefe beylerbeyliğine getirildi ve Kasım Paşa olarak adlandırılmaya başlandı. Hayatı boyunca tüm meşgalesi sadece mali işler olan, siyasetten, askeri bilgiden ve idarecilik kabiliyetlerinden yoksun olan bu zatı böyle önemli bir projenin başına getirmek Sokollu'nun meseleye bakış zaviyesini kafi derecede ortaya koymaktadır. Protokol icabı Kırım Han'ının kendisine tabii olduğu bu zat idari yeteneği olamadığı için zaten projenin tamamlanmasını menfaatlerine aykırı gören Tatar Han'ına söz geçirmesi güçtü ve nitekim de öyle olmuştur. Eğer II. Selim Han'ın ısrarları olmasaydı bu işe hiç teşebbüs edilmeyecekti. Bu sefer için hazırlanan donanma 4 Ağustos 1569'da İstanbul'dan hareket etti. Kaptan-ı Derya Müezzinzade Ali Paşa, Azak limanına kadar Donanmaya kumanda etti. Yapılan planlamaya göre Kaptan-ı Derya kanal işi ile ilgilenmeyecek, donanmayı Azak limanına götürdükten sonra İstanbul'a hareket edecek, işin kanal açtırma kısmını Kasım Paşa üstlenecek, Kırım Hanı Devlet Giray Han ise Astırhan şehrini ele geçirecekti. Osmanlı donanması bu iş için 20000 tımarlı sipahi, 8000 yeniçeri, birkaç bin teknik personel ve işçi ile gelmiş, Kırım Han'ı ise 30000 Kırım atlısıyla gelmiş ayrıca yerli halktan 30000 kadar işçi ayarlamıştı. Projede yer alanların toplam sayısı 100000 kişiyi bulmaktaydı. Projeye eylül ayı gibi bölge coğrafyası ve iklimi için çok geç olabilecek bir zamanda başlandı. Dolayısıyla Volga tarafından esen sert rüzgarlar yüzünden bir çok asker ve işçi telef oldu. Ayrıca kanal projesi tamamlanırsa Türkler için Kırım'ın artık ehemniyet taşımayacağı zannına kapılan Devlet Giray Han'da lakayt tarzda hareket etti. Bu sıralarda Yemen Meselesinin ortaya çıkışı kanal inşasının yarım kalması neticesini verdi. Verilen onca emek boşuna gitmişti. Bu projeni daha sonraları yeniden gündeme gelmemesi Rus devletinin menfaati yönünde netice vermiş ve Rusya giderek güçlenmiştir. Bizim için en büyük zararı ise Türkiye ve türkistan arasında İran ve Rusya gibi iki devletin asırlarca yerleşmesi neticesini doığurmuş, Türk dünyası hem siyasi hemde ekonomik olarak büyük zararlar görmüştür. II.Selim Han projenin başarısızlığı üzerine oldukça üzülmüş ve damadı Sokollu Mehmed Paşa'ya "cümle masarif (masraf) ve zayiat (kayıp) görülüp senden tazmin olunmalıdır" demiş ve tüm sorumluluğu sadrazamın üzerine atmıştır. Osmanlı devlet adamlarından ve edebilerinden Katip Paşa ise böyle ehemniyet isteyen bir işe Kasım Paşa gibi liyakatsiz birisini memur ettiği için Sokollu'yu "kıssadan hisse budur ki, küçük adamla büyük işe mübaşeret (girişmek) caiz (uygun) değildir. Maslahatın (Tavsiyenin) münasip ser-karı (idarecisi) gerek. Zikrolan hususa bir padişaha varıp zamanıyle (vaktinde) mübaşeret etse, ancak uhdesinden gelebilir (görevini yerine getirebilir) ve bu makuule (tür) işler sahib-i himmet (yardım sahibi) padşah işidir, vüzera (vezirler) ve serdarlar karı (işi) değildir." diyerek tenkit etmiştir. Yararlanılan Kaynak: Türk Tarihinden Yapraklar, Yılmaz Öztuna